बुढेसकाल-खुला विश्वविद्यालय

मैले आफ्नो अध्ययन क्रममा बुढेसकाल एक डरलाग्दो, उराठलाग्दो र उदेकलाग्दो मात्रै सोच राख्नु गलत हो भन्ने पाएँ । जीवनप्रति उनीहरूको आशा देख्दा बुढेसकालको समय पनि रोमाञ्चक रुपमा बिताउन सकिन्छ भन्ने निस्कर्ष निकालेँ ।

 

डा. रामराज गौतम 

भिजिटिङ प्रोफेसर, युनिर्भसिटी अफ म्यासाच्युसेट्स

वृद्धवृद्धाको जीवनशैली कसरी सहज बनाउने ?

वृद्धवृद्धाहरूलाई मासिक भत्ता दिनु स्वागतयोग्य भएपनि आर्थिक रुपले यो अदुरदर्शी हुनसक्छ । उमेरको मात्र आधारभन्दा पनि शारिरिक रुपले अशक्त र आर्थिक रुपमा असक्षम व्यक्तिहरूलाई मात्र यस्तो सहयोग दिँदा यस कार्यक्रमको बढी प्रभावकारिता हुनसक्छ । 

वृद्ध-वृद्धासम्वन्धी विशेषज्ञता भएको मानव संसाधन विकासमा विशेष ध्यान पुर्‍याउनु पर्छ ।

वृद्ध-वृद्धासम्बन्धि समस्या हल गर्न राष्ट्रिय आयोग गठन गरि दुरदर्शि र हाम्रो सामाजिक-सांस्कृतिक मूल्य मान्यतालाई मिल्ने कार्यक्रमहरू तर्जुमा गर्नुपर्छ । 

शारिरिक रुपले अशक्त (पूर्ण वा आंशिक) र शसक्त वृद्ध-वृद्धाहरूको लागि छुट्टाछुट्टै कार्यक्रमहरू तर्जुमा गर्नुपर्छ । अशक्त वृद्ध-वृद्धाहरूलाई हेरचाह गर्ने परिवारलाई राज्यले केही सहयोग गरेमा ती परिवारलाई ठुलो राहत मिल्नेछ र पारिवारिक सम्बन्ध विकसित गर्न मद्दत पुग्छ ।

शारिरिक रुपले शसक्त वृद्ध-वृद्धाहरूको ज्ञान, सिप र अनुभवलाई सामाजिक र आर्थिक लाभमा परिचालन गर्न सके देश उँभो लाग्नेछ । 

 राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय बसाई-सराई (स्थाइ-अस्थायी) बाट वृद्ध-वृद्धाहरूलाई आवश्यक परेको समयमा पारिवारिक सहयोगको कमी हुने देखिन्छ । हाल धेरैजसो गाउँघरमा युवाहरू काम र अवसरको खोजीमा शहर र विदेश जाने क्रम बढ्दो छ । नेपालमा गरिएका केही वृद्ध-वृद्धाहरूका अध्ययनले उनीहरु परिवार (विषेशगरि छोरा-बुहारी) सँगै बस्ने चाहना गरेको पाइन्छ । यो चाहना पुरा नहुादा उनीहरुमा निराशा छाउछ । त्यसैले केही दिवा सेवा केन्द्रहरूको स्थापना गरिएमा दिउसोको समयमा उनीहरू आफ्नो उमेरका साथीहरूसँग घुलमिल हुन र वातचित गर्न सक्छन् ।

शारिरिक रुपले पूर्ण असक्त वृद्ध-वृद्धाहरूलाई छुट्टै औषधोपचार गर्ने ठाउँहरूको व्यवस्था गर्न सकिन्छ । 

कास्कीको अर्घौंमा वि.सं २०३१मा जन्मेका डा. रामराज गौतम हाल अमेरिकाको 'युनिर्भसिटी अफ म्यासाच्युसेट्स’मा अध्यापन गर्छन् । सन् २००८ देखि अमेरिकाको सो युनिर्भसिटीमा ँभिजिटिङ प्रोफेसर’को रुपमा कार्यरत उनी त्यहाँ  जेरोन्टोलोजी (स्टडीज अफ एजिङ) विषय पढाउँछन् । त्रिभुवन युनिर्भसिटीबाट समाजशास्त्रमा एम.ए गरेका उनले 'युनिर्भसिटी अफ टोकियो’, जापानबाट जेरोन्टोलोजी विषयमा पी.एच.डी गरेका हुन् । बृद्धावस्थाका विभिन्न आयामहरुमाथी उनका अनूभूति- 

 जब म अनुहारमा चाउरीको खात लागेका बृद्धबृद्धाहरु देख्छु, मलाई यस्तो लाग्छ मानौं जमिनको सानो टुक्रोमा फुल फुलेको छ । टाउकोमा हिउँ परेका, समयले जवानी खाइदिएका वा लौरो टेक्दै वर्तमान समयको लेखाजोखा गरिरहेका बुढा/बुढीहरूका 'गम्भिर अनि तिखा आँखामा' भर्खरको युवाको जस्तै चमक पाउछु म । 

तर, अचम्म लाग्छ, थुप्रै बौद्धिक बृद्धबृद्धाहरु शताब्दी उमेर खाइसक्न लाग्दा पनि जीवनबाट केही सिक्न नसकेको 'निस्सारबोधी' निचोड फेला पार्छन् । कति त अनुहारको सयौं चाउरी पन्छाउँदै भन्छन्, 'समयको लेखाजोखा भर्खरै सुरु भएको छ ।' 

म सधैं सोच्छु, उनीहरूको सारा जीवन एउटा खुला विश्वविद्यालय हो, जसमा हामी अनेकौं किताबका मोटा-मोटा ठेलीबाट पाउन नसकिने अजम्बरि ज्ञान पाउँछौं । वा यसो पनि भनौँ, उनीहरूको जीवन यस्तो शिक्षक हो, जसले अनेक कुरा सिकाउन सक्छ । उनीहरूले सिकाइटोपलेका, सिकिटोपलेका सबै ज्ञानगुनका कुरा हाम्रो जीवनको मार्गदर्शन बन्न सक्छन् । 

विश्वका अन्य देशमा जस्तो हामीकहाँ वृद्धवृद्धासम्बन्धि वैज्ञानिक अध्ययन भएको छैन, जुन साह्रै दुःखलाग्दो कुरा हो । मैले एमए पढ्दा लामो समय देवघाटका वृद्धवृद्धाको जीवन अध्ययन गरेको थिएँ । त्यसबेला मैले उनीहरूका आँखामा जीवनप्रति अविछन्न आशा र ज्ञानको विशाल भण्डार पाएको थिएँ । कठै ! ती बृद्धबृद्धाले हाम्रो समाज र परिवारमा पुर्‍याएको योगदानको उपयुक्त कदर नहुनु सबैभन्दा ठुलो बिडम्बना हो । 

मैले आफ्नो अध्ययन क्रममा बुढेसकाल एक डरलाग्दो, उराठलाग्दो र उदेकलाग्दो मात्रै सोच राख्नु गलत हो भन्ने पाएँ । जीवनप्रति उनीहरूको आशा देख्दा बुढेसकालको समय पनि रोमाञ्चकरुपमा बिताउन सकिन्छ भन्ने निस्कर्ष निकालेँ । 

थुप्रै वृद्ध/वृद्धा जीवनरुपी गाडि रमाइलोसँग हाँकिरहेका छन् । वृद्धाअवस्थामा आउने शारिरिक कमजोरिले उनीहरूमा केही 'डिप्रेसन' आउनु स्वभाविक हो । तर, यो सबैमा आउनैपर्छ भन्ने छैन । जस्तो हामीले देखेका छौं, सय वर्ष नाघेका बृद्धबृद्धा पनि नुहाउने, नङ काट्ने, सर्टमा टाँक हाल्नेसम्मका आफ्नो काम आफैं गर्छन् । उनीहरु जीवनदेखि खुसी छन् ।   

नेपालमा पनि बृद्धबृद्धाको ज्ञान, सिप, अनुभवलाई कसरी समाजको हित र विकासमा लगाउन सकिन्छ भनेर अध्ययन गर्नु जरुरी छ । उनीहरूले समाज र देशलाई दिन सक्ने कुराहरू धेरै छन् । हामी नयाँ पुस्ताले वृद्धवृद्धाहरूको ज्ञान, सिपलाई सदुपयोग गर्न सक्यौं भने हामीले विकासका आइडिया खोज्न अन्ततिर भौंतारिइरहनुपर्दैन । 

वृद्धाश्रमका अनुहारहरू

मैले भेटेका थुप्रै वृद्धवृद्धा जीवनलाई 'इन्जोय' गरिरहेका छन् । तर, जीवनदेखि परित्यक्त वा निरास वृद्ध/वृद्धा पनि यहाँ छन्, जो छोरा/छोरीको मायाबाट बञ्चित भएर वृद्धाआश्रममा बाकीँ जीवन बिताउन अभिशप्त छन् । उनीहरूलाई चाहिँ आफ्नो बाँकी जीवन पनि बोझ लाग्दोरहेछ । शरीरमा मृत्यु बलबान हुँदै गएको भान हुँदोरहेछ । शरीरबाट आत्मबल फुस्केको अनुभव हुँदोरहेछ । रोगले सताइएका वा शरीर नै औषधीको घरजस्तो भएका उनीहरू जीवनदेखि सााँच्चै निरास छन् । उनीहरुलाई न पछाडि फर्केर हेर्न मन छ, न भविष्यको कुनै लेखाजोखा । केही त बृद्धाआश्रममा मृत्यु कुरेर मात्र बस्दारहेछन् । जीवनमा उनीहरूलाई कुनै लालसा बाँकी छैन, कुनै आशा बाँकी छैन । आखिर जीवनको अर्थ र अनुभूति पनि उमेरसापेक्ष हुँदोरहेछ । 

छोराछोरीको मायाबाट बञ्चित वा बृद्धाआश्रमको जीवनमा रुपान्तरित वृद्धवृद्धा मनभरि गाउँघर र आफन्तको यादहरु संगालेर दिनरात छट्पटाउँदा रहेछन् । उनीहरूलाई कसैको भरोसा पनि छैन । छ भने मृत्युको मात्रै छ । छोराछोरीको मायाबाट टाढिएर विरानो संसारमा धकेलिनुको पिडाले जीवन साह्रै दुःखी हुन्छ । राष्ट्रले वृद्धवृद्धालाई सम्मानित नागरिक भनिरहे पनि थुप्रै वृद्धवृद्धाले आफूलाई अपमानित अनुभव गरिरहेका छन् । 

बढ्दो जनसंख्या

जनसंख्यामा वृद्ध-वृद्धाहरूको अनुपात संसारभरि नै बढ्दो क्रममा छ  । विकसित मुलुकहरूको तुलनामा अविकसित/विकासोन्मख मुलुकमा वृद्ध-वृद्धाहरूको वृद्धिदर दु्रत गतिमा बढिरहेको छ । जस्तो प|mान्समा वृद्ध-वृद्धाको जनसंख्या ७ बाट १४  प्रतिशत पुग्न ११५ वर्ष -इ.सं १८६५-१९८०) लाग्यो भने अमेरिकामा ६९ वर्ष -इ.सं १९४४-२०१३), बेलायतमा ४५ वर्ष -इ.सं १९३०-१९७५), अष्ट्रेलियामा ८५ वर्ष -इ.सं १८९०-१९७५) र जापानमा २६ वर्ष (इ.सं १९७०-१९९६) लाग्यो । तर, यही दरले वृद्ध-वृद्धाहरूको वृद्धि हुन सिंगापुरलाई मात्र १९ वर्ष -ई.सं २०००-२०१९), चीनलाई २६ वर्ष -सन् २०००-२०२६), दक्षिण कोरियालाई १८ वर्ष -२०००-२०१८) र श्रीलंकालाई २४ वर्ष -सन् २००२-२०२६) लाग्नेछ । नेपालमा सन् २०००को जनगणनामा वृद्ध-वृद्धाहरूको जनसंख्या ६.५ प्रतिशत थियो  र सन् २०२५/३०मा यो दोब्बर हुने अनुमान गरिएको छ । 

राष्ट्रको विकासको एक सूचकांक औसत आयुमा वृद्धि हुनु पनि हो । तसर्थ वृद्ध-वृद्धाहरूको संख्या बढ्नुलाई कुनै समस्या नभई विकासको प्रतिक मान्नुपर्छ । तर, अर्काे प्रमुख पाटोमा वृद्ध-वृद्धाहरू सामाजिक, आर्थिक, शारिरिक, मानसिक आदि रुपमा सुख-सम्बृद्ध र सन्तुष्ट जीवनयापन गर्नु पनि पर्छ । बृद्धबृद्धाको वृद्धिबाट उत्पन्न हुने नयाँ चुनौतीहरूलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने हो । 

विकसित मुलुकहरूले त्यस प्रकारका चुनौतीहरूलाई धेरै पहिल्यैबाट सामना गर्दै आएका छ । तथापी ती मुलुकहरूमा अहिलेपनि वृद्ध-वृद्धासम्बन्धि जटिल चुनौतीहरू विद्यमान छन् । यी चुनौतीलाई सामना गर्न उनीहरू अध्ययन-अनुसन्धानमा लागिपरिरहेका छन् । 

हाल विकासोन्मुख देशहरूले पनि वृद्ध-वृद्धासम्बन्धि विषयलाई केही प्राथमिकता दिन थालेका छन् । जस्तो भारत र चीनले । नेपालमा पनि केही मात्रामा यसको सुरुवात भएको छ-जस्तो वृद्ध-वृद्धाको विषयलाई महिला, बालबालिका मन्त्रालयले हेर्छ । वृद्ध-वृद्धा भत्ता बाँडिन्छ । केही गैरसरकारी संस्थाहरू यस विषयमा केन्दि्रत छन् । तर हालसम्म कुनैपनि विश्वविद्यालयमा यो विषय अध्यापन नगराइनु साह्रै दुःखलाग्दो र अन्तराष्ट्रिय समुदायबिच लाजमर्दो कुरा हो । विस्तृत अध्ययन-अनुसन्धानको कमिका कारण नेपालमा कस्तो मोडेलको वृद्ध-वृद्धासम्बन्धि निती तर्जुमा गर्दा उत्तम हुन्छ भन्नु ज्यादै मुस्किल, अवैज्ञानिक र अदुरदर्शि हुनसक्छ ।                

छोरीले हेर्छन् बाबुआमा

पश्चिमा मुलुकहरूमा वृद्ध-वृद्धाहरूको पारिवारिक अवस्था नेपालको भन्दा बिल्कुलै भिन्न हुन्छ । हामी पश्चिमा मुलुकमा वृद्ध-वृद्धालाई छोराछोरीले हेर्दैनन्, बरु नर्सिङ होम (वृद्ध-वृद्धाको मेडिकल हेरचाह गर्ने स्थान) मा राख्छन् भन्ने सोच्छौं । 

पश्चिमा मुलुकमा राज्यले वृद्ध-वृद्धाका लागि (विशेषगरि आर्थिक र शारिरिक रुपले असक्षमलाई) विभिन्न सहयोगका कार्यक्रम बनाएको हुन्छ । अमेरिकामा प्रायजसो वृद्ध-वृद्धाहरू आफ्नै घरमा बस्छन् । नर्सिङ होममा केवल ५ प्रतिशतजति मात्रै वृद्ध-वृद्धा बस्छन् । त्यहाँ बस्नेलाई  परिवारका सदस्यहरू नियमित भेटघाट गर्छन् र नर्सिङ होमको स्याहार सुसारबारे जानकारि लिइरहन्छन् । 

नर्सिङ होममा बस्ने वृद्ध-वृद्धाहरू शारिरिक रुपले आफ्नो दैनिक स्याहार-सुसार गर्न नसक्ने हुन्छन् । तर उनीहरू सकेसम्म अरूमा (आर्थिक, शारिरिकरुपमा) निर्भर हुन चाहँदैनन् । यो त्यहाँको सांस्कृतिक र सामाजिक मूल्य मान्यता हो । हाम्रोजस्तो संयुक्त परिवारको अवधारणा उनीहरूमा धेरै पहिले नै (औद्योगिकरण हुनुअगावै) अन्त्य भएको छ । तसर्थ झट्ट बाहिरबाट हेर्दा पश्चिमा मुलुकमा छोरा-छोरीले आफ्ना बाबु-आमा वृद्ध र असक्त भएपछि हेर्दैनन्, बरु वृद्धाश्रममा पठाउँछन् भन्ने देखिन्छ, सुनिन्छ । 

तर, त्यहाँ पनि आवश्यक परेको समयमा छोरा-छोरीले बाबु-आमालाई सम्पूर्ण रुपमा हेरचाह गर्छन् । सकेसम्म उनीहरु आफ्ना बाबु-आमालाई नर्सिङ होमहरूमा राख्न चाहँदैनन् । यसका केही कारणहरू छन्-पहिले उनीहरू नर्सिङ होममा राम्रो, भनेजस्तो हेरचाह हुन्छ भन्नेमा विश्वास गर्दैनन् । दोस्रो यो ज्यादै महँगो हुन्छ -जस्तो अमेरिकामा एक जना वृद्धलाई नर्सिङ होममा राख्दा बाषिर्क करिब ७८,००० डलर  पर्दछ । आर्थिक रुपले असक्षम र आ-आफ्नो दैनिक स्याहार-सुसार गर्न नसक्ने व्यक्तिलाई भने राज्य र केन्दि्रय सरकारले सहयोग गर्छ । तसर्थ आवश्यक परेको अवस्थामा छोरा-छोरीलेे बाबु-आमालाई सम्पूर्ण रुपले हेरचाह गर्छन् -६०-७० प्रतिशतभन्दा बढी सहयोग वृद्ध-वृद्धाले छोराछोरीबाटै पाउँछन् । 

एसियाली राष्ट्रहरूमा छोरा-बुहारीले बाबु-आमाको हेरचाह गर्छन् । तर अमेरिकामा चाहिँ छोरीले बुढा बाबुआमालाई बढी सहयोग गर्छन् । कतिपय अवस्थामा छोरा-छोरीले हेरचाह र स्याहार सुसार गर्न खोज्दा बाबु-आमाले त्यो सहयोग स्वीकार गर्न निकै अफ्ठेरो मान्छन्, किनभने, उनीहरूको संस्कृतिमा आफ्नै खुट्टामा उभिनु निकै महत्वपूर्ण मान्यता हो ।

अमेरिकामा आफ्ना बाबु-आमाको स्याहार-सुसार गर्नको लागि धेरै छोरा-छोरी -विषेश गरि छोरी) आफ्नो पूर्णकालीन जागिर छाडेर पार्ट टाइम काम गर्छन् । र, कत्ति महिला त आफ्नो जागिर छोडेर वृद्ध बाबुआमाको केयरगिभर भएर बस्छन् । 

प्रस्तुति: दीपक सापकोटा

spkt.deepak@gmail.com