व्याकरण अभ्यासबाट सिकाउनुपर्छ

काठमाडौ, जेष्ठ ८  -  'प्रयोगात्मक नेपाली शब्दकोश’ का सम्पादक बद्रीविशाल भट्टराईले ँनेपाली बृहत् शब्दकोशको कोशवैज्ञानिक अध्ययन’ विषयमा विद्यावारिधि गरेका छन् । ँनेपाली भाषामा भाषासम्बन्धी आन्दोलनहरू’ उनको अर्को पुस्तक हो । त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा नेपाली विषयका प्राध्यापक भट्टराईका भाषा र व्याकरणसम्बन्धी लेखहरू प्रशस्त देख्न पाइन्छ । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको ँनेपाली बृहत् शब्दकोश’ को पछिल्लो परिमार्जित संस्करणमा समेत उनको संलग्नता छ । 

नयाँ पुस्ता जब कुनै पनि नेपाली शब्दको हिज्जे वा नियम जानें भन्ने निश्चयमा पुग्छ, त्यति बेला त्यो फेरि परिवर्तन भइसकेको हुन्छ । खालि पद योग, पद वियोग र वर्णविन्यासमै केन्दि्रत हुने हाम्रा कोशकार र वैयाकरणको प्रवृत्तिले नेपाली भाषालाई कता लैजाला ?  नेपाली भाषालाई शुद्ध, मानक र एकरूपताका दृष्टिले व्यवस्थित गर्न चाहिने आधारभूत कुरा भनेकै वर्णविन्यास, पद योग र पद वियोग हुन् । यद्यपि यी व्याकरण अन्तर्गत पर्ने कुरा होइनन् । एकरूपताका हिसाबले धेरैको अपेक्षा त्यसमा रहेको हुनाले त्यतातर्फ ध्यान गएको हो । वर्ण विन्यास शब्द भण्डारसँग सम्बन्धित कुरा हो । नेपाली भाषाको शब्द भण्डार तत्सम, तद्भव, आगन्तुक तीन मूलका शब्दले बनेको छ । तत्सम शब्द भनेको संस्कृत हो । संस्कृत शब्द संस्कृतकै नियममा व्यवस्थित छन् । तद्भव र आगन्तुक शब्दमा चाहिँ बढी अन्योल खडा भएको हो । एक थरीको मत आगन्तुक शब्दलाई आगन्तुक नियममै व्यवस्थित गर्नुपर्छ, शिकार, शहर, महशूसलाई यथावत् रहनदिऔं भन्ने छ । वास्तवमा आगन्तुक शब्द एउटै स्रोतबाट आएका छैनन् । भूमण्डलीकरण र संसारको तीव्रतम विकासले शब्द यति आइराखेका हुन्छन्, ती कहाँबाट आए भन्ने पत्तो पाउने अवस्थै रहेन । त्यसैले नेपाली वर्ण विन्यास अन्तर्गत तत्समलाई संस्कृत तथा तद्भव र आगन्तुकलाई नेपाली नियमबाट व्यवस्थित गर्न थालिएको हो । नेपाली नियममा खास गरी केही वर्णहरू नेपाली उच्चार्य वर्णमालामा पाइँदैनन् । जस्तो- ऋणको ऋ र रिसाउनुको रि मा उच्चारणको भिन्नता केही छ ? पहिले संस्कृतमा थियो होला, नेपालीमा छैन । अर्को कुरो, गोरुसिङे ञ सिङ्गो प्रयोग भएको कुनै शब्द पाएका छौं ? संस्कृतमा पनि त्यो आधा -ञ्) मात्रै छ । त्यसको उच्चारण के हो त ? आधा प्रयोग हुनेबित्तिकै त्यसको उच्चारण न् हुन्छ । लेख्दा अञ्चल लेखिए पनि त्यसको उच्चारणमा न् नै आउँछ । त्यसै गरी, ण पनि आधा प्रयोग हुँदा त्यसको उच्चारण न् नै हुन्छ । कण्ठ, दण्ड आदि सबै शब्दमा न् कै उच्चारण हुन्छ । हामीले तत्सम शब्दका लागि त ती वर्णहरू प्रयोग गर्न सक्छौं, आगन्तुक र तद्भवका लागि गर्न सक्तैनौं । गुन्टा, गुन्डा लेख्ता न् को ठाउँमा ण् किन लेख्ने, जबकि त्यसको उच्चारण न् नै छ ?            आगन्तुक शब्दलाई नेपालीकरण गर्ने निहुँमा वर्ण परिवर्तन गर्नु महेन्द्रीय राष्ट्रवादको उपज हो भनिन्छ नि ? तत्कालीन राजाले नेपाली भाषालाई हिन्दीबाट पृथक् देखाउन हिज्जे परिवर्तन गर्न प्रेरित गरेका थिए रे ।  महेन्द्रीय राष्ट्रवाद भन्नेभन्दा पनि हाम्रो उच्चारणमा ध्यान दिनपुर्छ । शहरको उच्चारण हामीले त्यही अनुसार गर्छौं र ? शहर उच्चारण गर्दा र साग उच्चारण गर्दा, सोच्नु उच्चारण गर्दा र शब्द उच्चारण गर्दा श वा समा भेद सुनिन्छ ? तत्समै शब्दको उच्चारणमा पनि हामी भेद गर्दैनौं । शब्द, षट्कोण र संसारमा हामी एउटै स उच्चारण गर्छौं । उच्चारण व्यवस्थाका आधारमा वास्तवमा हाम्रो एउटै स छ । मोटो श, पेट चिरेको ष र पातलो स गरी सका तीन भेद संस्कृतका हुन् । दक्षिण एसियाभरि संस्कृत एकनास चलेको हुनाले त्यसलाई नचलाइदिऔं भनेर यथावत् राखिएको मात्र हो । आगन्तुकका लागि छुट्टाछुट्टै स राख्नुपर्ने कुनै आवश्यकता छैन । त्यसमा कसैको राष्ट्रवाद भन्ने कुरै छैन । श, ष र स लाई कसैले छुट्टाछुट्टै उच्चारण गरेर देखाउन सक्छ भने त्यति खेर सोच्ने कुरा हो । नत्र संस्कृतमै पनि उच्चारण गर्न नसकिएको कुरालाई हामीले अनुसरण गरिरहनुपर्छ भन्ने छैन ।  पद योग र पद वियोगबारे चाहिँ ?  नेपाली भाषाको एउटा प्रमुख समस्या भनेको वर्ण विन्यास पनि हो ।  तत्समलाई चलाउनु हुन्न । तद्भव र आगन्तुकलाई नेपाली नियममा व्यवस्थित गरिदिनुपर्छ । पद योग र पद वियोग सम्बन्धमा चाहिं कति वटा शब्दसम्मलाई जोड्ने र कति वटालाई छुट्याउने भन्नेमा बडो अलमल छ । हाम्रा चर्चित लेखकले एउटा शब्द लेखेका छन् ः क्षत्रियधर्मधुरन्धरप्राचीनआर्यमर्यादापालक । तिनले विप्रलम्भशृङ्गाररस पनि एउटै डिकोमा लेखेका छन् । कसैकसैले धेरै शब्दलाई योजक चिह्न --) का माध्यमले जोडेर पनि लेख्ने गरेका छन् । समस्त शब्द भएका कारण जोडिनुपर्छ भन्ने यस्ता प्रयोगकर्ताको मान्यता हुन्छ । तर लामालामा शब्दको प्रयोगले नेपाली भाषालाई कति जटिल बनाइरहेको छ, यसबाट हामीले आँखा चिम्लिनु हुँदैन । अर्कातिर समस्त शब्द नै भए पनि सञ्चार गृह, समाचार पत्र, पर्यटन मन्त्री जसरी अलग-अलग लेखिएको पनि व्यवहारमा देखिइरहेको छ । अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोग पनि त समस्त शब्द हो नि, यी चार शब्दलाई एउटै डिकोमा लेख्नु हो भने के होला !  हाम्रामा चाहिं समस्त शब्द छोटै हुने रहेछ भने जोडिदिइहाल्ने, लामो हुने रहेछ भने चाहिं आँखालाई अमिल्दो हुन्छ भनेर नजोड्ने चलन पनि देखिइरहेको छ नि ?  शब्दलाई छुट्याउँदा वा जोड्दा अर्थमा फरक पर्दैन भने त्यस्तो अवस्थामा हामीले किन जोडिरहने ? नेपाल सरकार भनेको नेपालको सरकार हो । अर्थात्, समस्त शब्द । यी दुई शब्द नजोड्दा के बिग्रेको छ र ? अर्थमा फरक पर्दैन भने समस्त शब्दलाई नै अलग-अलग लेख्ने हाम्रो लेखन प्रवृत्ति छ । त्यसैले यसमा छुट्टै व्यवस्था के गर्न खोजिएको छ भने दुई-तीन लिपि चिह्नसम्ममा लेखिएका समस्त शब्दलाई जोड्ने गर्नुपर्छ । तीभन्दा बढीलाई चाहिँ छुट्याउने व्यवस्था गरिएको छ । तर पूर्वापर शब्द जोडिँदा विकार आउँछ भने जोड्नुपर्छ । जस्तो ः राजाको दरबार राजदरबार भयो । राजाका ठाउँमा राज भयो अर्थात् विकार आयो । विकार आउँदैन भने ती घटकलाई अलग्गै छोडिदिनुपर्छ । यसो गर्दा लेख्नपढ्न सजिलो हुन्छ । शब्दको सत्ता स्वतन्त्र हुन्छ । अलग-अलग लेखिनु यिनको विशेषता हुन्छ ।   नामयोगीलाई के गर्ने ?  नेपालीमा नामयोगी तीन किसिमका छन् ः दुइटा लिपि चिह्न आउने -जस्तो ः सँग, तर्फ, माथि, तल, वारि, पारि...), तीनटा लिपि चिह्न आउने -जस्तो ः समेत, बाहेक, बापत, मार्फत...) र चारोटा लिपि चिह्न आउने -जस्तो ः अनुसार, बमोजिम, मुताबिक...) । दुईदुई लिपि चिह्नका नामयोगी जोड्ने -जस्तो ः हामीसँग) र बाँकीलाई अलग्गै लेख्ने   -जस्तो ः हामी बाहेक, देहाय बमोजिम) ।  नियम लामा, छोटा सबैतिर एकनास हुनुपर्ने होइन र ?  हो, तर माथिल्लो तहमा हामीले गर्ने बौद्धिक विलासलाई साना केटाकेटीको पठनपाठनमा लैजाँदा असजिलो हुन्छ । अर्को कुरा, दुई लिपि चिह्नसम्मका नामयोगी किन जोड्नुपर्छ भन्दा हामीले विभक्ति -को, का, की, लाई, देखि, बाट...) लाई जोडेरै लेख्ने गरेका छौं । विभक्तिको अधिकतम संरचना दुई लिपि चिह्नको हुन्छ । विभक्ति हामी जोड्छौं भने दुई लिपि चिह्नसम्मका नामयोगी पनि जोड्नुपर्छ । किनकि, नामयोगी पनि विभक्ति जस्तै हुन् । तेस्रो कुरा, लगायत, बमोजिम जस्ता नामयोगी आगन्तुक शब्द हुन् । त्यसैले तिनलाई अलग लेख्ने व्यवस्था गरिएको हो । सरलताका लागि पनि यसो गरिएको हो । र, यसलाई नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले पनि स्वीकार गरेको छ । यो कुनै समस्या होइन । हामीले अहिलेसम्म भाषा नियमबाट सिकायौं । तर भाषा अभ्यासबाट सिकाउँदै लैजानुपर्छ । प्राथमिक तहदेखि नै सुरु गर्नुपर्छ । हाम्रो भन्दा बढी समस्या केटाकेटीहरूकै हो । उनीहरूलाई सिकाउँदै सँग, तिर जोड्न, समेत, बाहेक, लगायत, मुताबिक अलग लेख्न लगाउनु पर्छ । नियम त शिक्षकले मात्र बुझ्नुपर्छ, केटाकेटीका दिमागमा छिर्दैनन् ।  पद योग र वियोग जस्तै अन्योल ह्रस्व-दीर्घमा देखिइरहेको छ । आमाबुवाले लेख्दै आएका बूढाबूढी छोराछोरीका पालामा बुढाबुढी भइरहेका छन् ।  अव्यय -पनि, माथि...) लाई ह्रस्व नै चलाउनुपर्छ । नामहरूमा अन्तिमको पुलिङ्गी शब्द भए ह्रस्व -पति, दाजु...), स्त्रीलिङ्गी भए दीर्घ -पत्नी, दिदी, फुपू...) लेखिरहेकै छौं । नयाँ व्यवस्थाले तत्सम शब्दलाई चलाएकै छैन, तद्भव र आगन्तुक शब्दका सुरु र बीचका ह्रस्वलाई दीर्घ गर्नुपर्छ -जस्तो ः बुढा, बिच, सिधा...) ।  शिरविन्दु, चन्द्रविन्दुलाई कसरी सम्बोधन गर्ने ?  शिरविन्दु भन्नेबित्तिकै ङ, न र म को कुरा आयो । तद्भव र आगन्तुक शब्दका लागि उच्चारण अनुसार ङ, न र म को प्रयोग गर्नुपर्छ । कतैकतै सवर्गीय पञ्चम वर्ण पनि लाग्छन् । तत्सम शब्दमा चाहिँ पछिल्लो वर्ण य, र, ल, व, श, ष, स, ह भए शिरविन्दु नै प्रयोग गर्नुपर्छ । पाणिनीय व्याकरणले निर्दिष्ट गरेको कुरा हो यो । यद्यपि वैकल्पिक रूपमा अरू वर्णमा पनि शिरविन्दु लाउन सकिन्छ भनिएको छ ।  सङ्क्षिप्त रूप कसरी लेख्ने ?  यसमा एक्रोनिम र एबि्रभिएसन दुई थरी भेद हुन्छन् । थोप्लोथोप्लो -जस्तो ः गा.वि.स.) राखिदिऔं भने त्यो सङ्क्षिप्त रूप भयो । थोप्लो नराखीकन एउटै डिकोमुनि लेखिदिऔं भने -जस्तो ः गाविस) त्यो अंशाक्षरी भयो । अंशाक्षरी शब्दलाई हामीले कोशमा राख्न खोजिरहेका छौं । एउटै डिकोमुनि लेखिए अगाडि र बीचमा ह्रस्व तथा अन्त्यमा दीर्घ गर्ने -जस्तो ः युएनडिपी), थोप्लो दिएर लेखिए ती एकाक्षरी हुन्छन् र तिनलाई सबैतिर दीर्घ नै लेख्ने -जस्तो ः यू.एन.डी.पी.) । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले केही समयअघि गरेको भाषा सङ्गोष्ठीमा पनि यो कुरा उठेको थियो । बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने सरलतातिर जाने सिलसिलामा यस्ता केही परिवर्तन हुने गर्छन् । अङ्ग्रेजीकै कुरा गरौं न, अमेरिकी एक खालको छ, बेलायती अर्को खालको । भाषालाई अद्यावधिक गर्दै पनि गर्नुपर्छ ।  तर अङ्ग्रेजी भाषामा उच्चारणमा नआउने वर्ण पनि यथावत् राखिएका छन् ।  पलषभ, पलभभ जस्ता शब्दमा प को काम नभए पनि शब्द परम्परालाई सम्मान गर्दै उनीहरूले त्यसलाई हटाएका छैनन् ।   बेलायत, अमेरिका जस्ता मुलुकमा भाषा सिकाउने प्रशस्त माध्यमहरूको विकास भएको छ । सामग्रीहरू पनि प्रशस्त मात्रामा छन् । तिनीहरूको र हाम्रो अवस्था एकनासको छैन । हाम्रामा तद्भव नियम ह्रस्व भनेर पढाइराखिएको छ । यो कुरा आजको होइन, वि.सं. १९६९ मा चन्दि्रका व्याकरण प्रकाशित भएदेखि यस्तै चल्दै आइरहेको छ । अर्को तद्भव नियम चाहिँ क्षतिपूर्ति दीर्घी भवन, त्यसपछि सङ्ख्या तद्भव अर्को नियम, शिष्ट प्रचलन तद्भव भनेर अझ अर्को नियम । एउटा तद्भवका लागि तीन-चार वटा थुम्का राखेर सिकारुलाई कति अलमल्याउनु ?  पाँच कक्षामा पढ्दा एक किसिमले लेखेको शब्द सात कक्षामा पुग्दा अर्कै किसिमले लेख्नुपर्‍यो भने चाहिँ अलमल हुँदैन र ?   त्यति मात्र होइन, एउटै कक्षाका दुइटा किताबमा दुई थरी हिज्जे पनि पढाइरहनुपरेको छ । हाम्रा पाठ्यपुस्तकमै एकरूपता नभएर यस्तो भद्रगोल भएको हो । छ कक्षाभन्दा तल व्याकरणको व पनि उच्चारण गर्नु हुँदैन । वर्णविन्यास, पद योग र पद वियोग व्याकरणमा पर्दैनन् । यी व्याकरणका विषय होइनन् । व्याकरण भनेको वाक्य हो । हाम्रामा चाहिँ सबै कुरालाई मिसाइएको छ । व्याकरणको कुरा गर्ने हो भने वाक्यतर्फ जानुपर्ने हुन्छ । त्यसपछि चाहिँ व्याकरण प्रयोगात्मक ढङ्गले पढाउनुपर्छ । व्याकरण नियमबाट पढाउने नै होइन । यहाँ व्याकरण शिक्षण नियममुखी भयो । वर्णविन्यास पनि अभ्यासबाटै सिकाउनुपर्छ । अंगे्रजी पढ्नेहरूले झुक्किएर पनि गाईलाई अबध किन नलेखेका हुन् भने उनीहरूलाई सयौँ चोटि अयध लेख्न लगाएर अभ्यस्त बनाइएको हुन्छ । हाम्रोमा सङ्क्रमण कालका कारण अलिक समस्या उत्पन्न भइरहेको छ ।   नेपाली भाषा-व्याकरणमा सङ्क्रमण काल छ-छ महिनामा आइरहन्छ ।   कुनै पनि विषय सरल, सहज र वैज्ञानिक हुँदै जान्छ भने त्यसलाई स्वीकार गर्नुपर्छ । बाउआमाले पढेकै कुरा छोराछोरीले पढ्नु हो भने विकास कसरी हुन्छ र ? हामीले अभिलेखकालीन भाषा नै चलाए भइगयो नि । हामी महाकवि देवकोटाले चलाएको भाषाभन्दा पनि निकै अगाडि बढिसकेका छौँ । यो त भाषा विकसित हुँदै गएको लक्षण पनि हो । अर्को कुरा, हाम्रो देशमा बहुभाषिकता, बहुजातीयता, बहुसांस्कृतिकता छ । नेपाली सम्पर्क भाषाका रूपमा छ । यसको लेख्य रूपमा एकरूपता आवश्यक भइसकेको   छ । त्यसैले नेपाली भाषा-व्याकरणका नियम कमभन्दा कम पार्नुपर्छ, अपवादको न्यूनीकरण आवश्यक छ ।         व्याकरणका नियमबारे सम्बन्धित निकायले सिन्को नभाँच्ने, व्यक्तिगत स्तरमा चाहिँ आआपmनै नियम लादेर पुस्तक निकालिनु कत्तिको जायज हो ?  नियामक संस्था नभएर यस्तो भइरहेको हो । प्रज्ञा प्रतिष्ठान, साझा प्रकाशन, त्रि.वि. को पाठ्यक्रम विकास केन्द्र, शिक्षा मन्त्रालय अन्तर्गतको पाठ्यक्रम विकास केन्द्रले एकीकृत रूपमा एउटै मापदण्डमा भाषा-व्याकरणका पुस्तक निकाल्नुपर्ने हो । प्रज्ञा प्रतिष्ठान धेरै वर्षसम्म नेतृत्वविहीन रहेपछि विश्वविद्यालयले २०६५ मा आपmनै पहलमा बीए नेपालीको पाठयक्रम परिवर्तन गर्‍यो । त्यस बेला वर्ण विन्यास, पद योग र पद वियोग सम्बन्धमा नयाँ अवधारणाहरू आए । कतिलाई अपनाइयो, कतिबारे बहस चलिरहेको छ । प्रतिष्ठानको हालैको भाषा सङ्गोष्ठीले बीएको पाठ्यक्रमले ल्याएको अवधारणालाई ८० प्रतिशत ग्रहण गरेको छ । वर्णविन्यासमा केही परिवर्तन पनि आएका छन् । क्षतिपूर्ति दीर्घीभवन भन्ने तपाईंहरूले सुन्नुभएकै होला । संस्कृत दुग्धबाट प्राकृतमा दुद्ध भयो अनि नेपाली दूध लेखिन थाल्यो । तर यस्ता शब्द तद्भव भएकाले सबै ह्रस्व -दुध) गर्नुपर्ने कुरा उठ्यो, हामीले त्यही मान्न थालेका छौं । सङ्ख्यावाचक शब्दहरू तीन, बीस, तीस, बत्तीस, चालीस जस्ताका अगाडि र बीचका दीर्घ ईकार पनि अब ह्रस्व लेख्न थालिसक्यौं ।    एक थरी वैयाकरणहरू पत्रपत्रिका आदिमा जुन शब्द जसरी धेरै चोटि लेखिएको छ, त्यही हिज्जेलाई नै मान्यता दिनुपर्छ भनिरहेका छन् । कुरो के हो ?  यसलाई पि|mक्वेन्सी टेस्ट भनिन्छ । कर्पस-बेस्ड डिक्सनरी पि|mक्वेन्सी टेस्टमा आधारित भएर बनाइन्छ । कोबिल्डको अङ्ग्रेजी डिक्सनरी यसै गरी बनेको हो । नेपालमा पनि यही विधि अपनाउने भनेर मदन पुरस्कार गुठीले धेरै डकुमेन्टेसन गरेको छ । यसले राम्रै परिणाम पनि ल्याउन सक्छ । तर के हुन्छ भने त्यसमा गल्ती लेख्नेहरूको आधिक्य भयो भने गल्ती नै जान सक्छ । धेरै पल्ट दोहोरिएको गल्ती पनि सही मानिन्छ भन्ने सिद्धान्त छ । शब्दकोश निर्माताहरूले पि|mक्वेन्सी टेस्टलाई अचेल बढी महत्त्व दिने गरेका छन् । तर जहाँ लेख्य भाषा बढी मात्रामा व्यवस्थित भएको छ, एकरूपता भएको छ, त्यस्ता देशमा यो टेस्टले बढी काम गर्छ, अन्यथा गलत परिणाम ल्याउने खालको पनि हुन सक्छ ।      नेपाली भाषा-व्याकरणमा अझै कति दर्जन वर्षपछि एकरूपता आउला ?   यो बडा गम्भीर प्रश्न हो । एकरूपता अङ्ग्रेजी भाषामै पनि आएको छैन, यद्यपि उनीहरूकहाँ पर्याप्त साधन-स्रोत छन् । हाम्रामा घराना -स्कुल) हरूले पनि फरक पारिरहेका छन् । हाम्रा संस्थाहरू दरा भए र त्यसलाई वैज्ञानिक, वस्तुनिष्ठ र अपवाद कम भएका नियमलाई व्यवस्थित गरेर लागू गर्न लागे भने धेरै हदसम्म एकरूपता आउन सक्छ । त्यसका लागि यति नै वर्ष लाग्छ भनेर तोक्न सक्ने अवस्था छैन । 

via kantipur